Η γιγαντοαφίσα στον Ελληνικό Κινηματογράφο - Χάρτινη πόρτα στο όνειρο

Της Εύης Γκοτσοπούλου

Οι νεότεροι δεν προλάβαμε να τις δούμε ολοζώντανες μπροστά μας αυτές τις γιγάντιες, πανέμορφες σειρήνες να μας υπόσχονται υπέροχες αποδράσεις και καταπληκτικές περιπέτειες μακριά από την εξαντλητική ρουτίνα της καθημερινής μας ζωής, διαφημίζοντας το «νέον έργον» που προβαλλόταν στα σινεμά της κάθε γειτονιάς. Μια ιδέα μόνο μπορούμε να πάρουμε για την πανίσχυρη γοητεία που ασκούσαν στα πλήθη των πιστών του σινεμά που συνέρρεαν στις αίθουσες έως τα μέσα του ’70, βλέποντας όσες έχουν σωθεί σε κάποια βιβλία, σε ακόμα λιγότερες εκθέσεις και τα τελευταία χρόνια στο διαδίκτυο.

Η τέχνη της κινηματογραφικής διαφημιστικής γιγαντοαφίσας έχει εκλείψει στην εποχή μας, καθώς ο τρόπος προώθησης και διαφήμισης του κινηματογραφικού προϊόντος έχει αλλάξει. Γεννήθηκε ουσιαστικά μαζί με τον κινηματογράφο και έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στη διάδοση και την εδραίωση αυτού του φτηνού, λαϊκού τρόπου διασκέδασης που ήταν τρόπος ζωής των ανθρώπων σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης για πολλές δεκαετίες. Βασικά χαρακτηριστικά της δημιουργίας της γιγαντοαφίσας ήταν η ταχύτητα, η φθήνια και το εφήμερο. Τα έργα παίζονταν κατά μέσο όρο μία με δύο εβδομάδες και οι αφίσες έπρεπε να ετοιμαστούν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, με βασικό υλικό τα φτηνά, αναμεμειγμένα με αλευρόκολλα χρώματα πάνω σε ευτελές χαρτί ή σπανιότερα σε πανί. Όταν τελείωνε το έργο η αφίσα καταστρεφόταν και τη θέση της έπαιρνε η επόμενη που είχε κι αυτή την ίδια τύχη. Κανείς δεν θεωρούσε ότι πρόκειται για καλλιτεχνήματα δημιουργημένα με βάση έναν σπάνιο εικαστικό κώδικα. Έτσι, παρά την τεράστια παραγωγή κινηματογραφικών αφισών, ελάχιστες έχουν διασωθεί σε σχέση με τον όγκο της παραγωγής, εύγλωττοι, όμως, μάρτυρες της τεράστιας αξίας τους.

Τι είναι τώρα αυτό που έκανε τους ιστορικούς της τέχνης να τις προσέξουν κάποια στιγμή και να τους προσδώσουν την ιδιότητα του εικαστικού έργου, παρά τη –φαινομενική– προχειρότητα με την οποία φτιάχνονταν; Είναι οι δημιουργοί τους. Οι αφίσες αυτές φέρουν τις υπογραφές μεγάλων Ελλήνων ζωγράφων, το έργο των οποίων έχει σφραγίσει την εικαστική δημιουργία στη χώρα μας. Είναι «παιδιά» μεταξύ άλλων του Στέφανου Αλμαλιώτη, του Γιώργου Βακιρτζή, του Νικόλαου Ανδρεάκου, του Σπύρου Βασιλείου, του Νίκου Νικολαΐδη, του Κώστα Γρηγοριάδη, των αδερφών Γιώργου και Κώστα Κουζούνη, του Γεράσιμου Τουλιάτου, του Βασίλη Δημητρίου, του Ανδρέα Βαζόπουλου, του Μανώλη Παναγιωτόπουλου, του Βαγγέλη Φαεινού, του Χαράλαμπου Σεράση και του νεότερου όλων, του Μάριου Χονδρογιάννη.

Ο Στέφανος Αλμαλιώτης, ο ιδρυτής της λεγόμενης «Σχολής των Αθηνών στο ντεκόρ» δημιουργεί το ατελιέ του στα μέσα της δεκαετίας του ’30 κατασκευάζοντας και γιγαντοαφίσες. Εκεί μαθητεύουν πολλοί από τους προαναφερθέντες ζωγράφους, οι οποίοι αποτελούν τους δασκάλους των επόμενων. Ένας από αυτούς είναι και ο Βακιρτζής, ο Έλληνας Τουλούζ Λωτρέκ όπως τον χαρακτηρίζουν, που έδωσε άλλη τροπή στην τέχνη αυτή με την ιδιαίτερη χρήση των χρωμάτων. Όλοι οι προαναφερθέντες ήταν καταξιωμένοι ζωγράφοι και σκηνογράφοι, αλλά παράλληλα ήταν και «μαστόροι» στη γιγαντοαφίσα, τίτλο που έφεραν με μεγάλη υπερηφάνεια. Δίπλα σε έναν τέτοιο μάστορα, τον Κώστα Γρηγοριάδη μαθήτευσε και ο τελευταίος δημιουργός γιγαντοαφίσας στην Ελλάδα –και σε όλη την Ευρώπη σύμφωνα με Γερμανό δημοσιογράφο της Κολονίας σε αφιέρωμα που έκανε στο ζωγράφο– ο εβδομηνταοχτάχρονος πλέον Βασίλης Δημητρίου, ο οποίος εξακολουθεί να δημιουργεί κάθε εβδομάδα τις αφίσες που κοσμούν την είσοδο του «Αθήναιον», παρά το γεγονός ότι έχει χτυπηθεί από τη νόσο του Πάρκινσον. Να μια ευχάριστη «πρωτιά» για τη χώρα μας αν και, όπως ο ίδιος λέει σε πρόσφατο αφιέρωμα που του έκαναν οι New York Times, «Η αναγνώριση προσφέρει ικανοποίηση αλλά δεν είναι ευχάριστο να ξέρεις ότι πρόκειται για μια τέχνη που πεθαίνει».

Εκτός όμως από την καλλιτεχνική τους διάσταση, οι κινηματογραφικές αφίσες έχουν παίξει το δικό τους παράπλευρο ρόλο στη διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης και την εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας, ως φορείς συγκεκριμένων μηνυμάτων. Η αφίσα –πολιτική, εμπορική, καλλιτεχνική– είναι ένας από τους μηχανισμούς που παράγουν ιδεολογία, διαμορφώνουν τρόπο σκέψης, προβάλλουν πρότυπα ζωής και επηρεάζουν το κοινωνικό γίγνεσθαι όπως και ο κινηματογράφος. Στην ακμή του ο ελληνικός κινηματογράφος γίνεται φερέφωνο του αμερικάνικου τρόπου αντίληψης για τη ζωή και δημιουργεί ένα σύστημα αξιών που περνάει στην κοινωνία και καθορίζει τη στάση ζωής του Έλληνα. Οι γιγαντοαφίσες που σημαδεύουν –και κοσμούν– το ελληνικό τοπίο εκείνη την περίοδο, αναπαράγουν αυτή την αντίληψη και γίνονται οι ίδιες ανεξάρτητοι φορείς κωδικοποιημένων μηνυμάτων που ο πολίτης προσλαμβάνει, είτε παρακολουθεί τις ταινίες είτε όχι. Μηνύματα που επικοινωνούνται μέσω τυποποιημένων, και ως εκ τούτου μονοσήμαντων, εικονικών και γλωσσικών κωδίκων.

Η Αγγελική Κοκκαλάκη στη διατριβή της «Η ιδεολογία της ελληνικής κοινωνίας στη μετεμφυλιακή περίοδο (1952- 1967) μέσα από τη διαφημιστική κινηματογραφική αφίσα» (http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/2142) λέει χαρακτηριστικά: «Τα ιδεολογήματα που προβάλλονται από το διαφημιστικό προϊόν της ανθίζουσας πολιτιστικής βιομηχανίας είναι: Το μοντέλο του “αυτοδημιούργητου Αμερικανού εκατομμυριούχου” το οποίο μπορεί να αποτελέσει σημείο αναφοράς και πρότυπο μίμησης για το λαϊκό αλλά εργατικό παλικάρι της αγροτικής ή λούμπεν καταγωγής  που έρχεται στο “άστυ”, στον τόπο εκπλήρωσης των ονείρων για να βρει την τύχη του. Η “επιτυχημένη θεία ή θείος από την Αμερική” που φθάνει στην Ελλάδα για να υποδείξει και να αποδείξει τον τρόπο “επιτυχίας”, μιας επιτυχίας άρρηκτα συνδεδεμένης με την άμβλυνση των απηρχαιωμένων και αναχρονιστικών ηθών και εθίμων που διέπουν την οπισθοδρομική ελληνική κοινωνία.»

Από όποια πλευρά –καλλιτεχνική αξία, κοινωνική επιρροή, διαφημιστικός-εμπορικός ρόλος– κι αν επιλέξει κανείς να εξετάσει το πολυσήμαντο αυτό μέσο, θα διαπιστώσει την ιδιαίτερη σημασία και το ρόλο που διαδραμάτισε στον καλλιτεχνικό, κοινωνικό και οικονομικό καμβά της ελληνικής πραγματικότητας. Η χειροποίητη, κινηματογραφική αφίσα υπήρξε ένα ιδιαίτερο φαινόμενο στην κινηματογραφική και συνεπώς και την κοινωνική ιστορία μας, αναπόσπαστο κομμάτι του παρελθόντος που καθόρισε και οδήγησε στα σημερινά μας βιώματα. Πάνω απ’ όλα, ήταν η πόρτα στο όνειρο όλων των Ελλήνων για δεκαετίες^.  το προσκλητήριο για το πέρασμα σε μια άλλη σφαίρα, μια άλλη ζωή, μαγευτική και συναρπαστική. Έστω και για δύο ώρες…

[email protected]

Το «Άστυ» στην πλατεία Όλγας στην Πάτρα το 1959. Ουρές κόσμου για να δουν την ταινία «Η Αγνή του Λιμανιού» του Τζαβέλα σε μουσική Μάνου Χατζιδάκη. (Αρχείο Γρηγόρη Οικονόμου. Από το βιβλίο του Γιάννη Μουγγολιά «100 χρόνια κινηματογράφος στην Πάτρα»)

Μακέτα του Γιώργου Βακιρτζή για τη γιγαντοαφίσα που φιλοτέχνησε για την ταινία «Αρραβωνιάσματα», βασισμένη στο ομώνυμο θεατρικό δράμα του Δημήτρη Μπόγρη

Μακέτα για την αφίσα «Η Ωραία των Αθηνών»

Κώστας Koυζούνης

Γιώργος Βακιρτζής

Σπύρος Βασιλείου

Σταμάτης Βασιλείου

Γιώργος Βακιρτζής

Στέφανος Αλμαλιώτης

Ο Γεράσιμος Τουλιάτος μπροστά από γιγαντοαφίσα του στην έκθεση που διοργανώθηκε προς τιμήν του το 1998

Γιγαντοαφίσες στο «Αττικόν» 

Γιώργος Βακιρτζής

Ο τελευταίος δημιουργός γιγαντοαφίσας, Βασίλης Δημητρίου, επί τω έργον (φωτογραφία: Ειρήνη Βουρλούμη) 

Βασίλης Δημητρίου (φωτογραφία: Άγγελος Χριστοφιλόπουλος)

Ο τελευταίος δημιουργός γιγαντοαφίσας, Βασίλης Δημητρίου, επί τω έργον (φωτογραφία: Ειρήνη Βουρλούμη) 

Γιώργος Κουζούνης

Γιγαντοαφίσες του Γιάννη Δημητριάδη στον κινηματογράφο «Αρμονία» της Λειβαδιάς

Η πρόσοψη του κινηματογράφου «Ολυμπία» στην Αθήνα το 1926 για την προβολή της ταινίας «Το Θωρηκτό Ποτέμκιν»

Γιώργος Βακιρτζής