Μπάρι Λίντον (Barry Lyndon, 1975) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ

Tου Κώστα Νταλιάνη

Η ταινία «Μπάρι Λίντον», ταινία εποχής, που εκτυλίσσεται τον 18^ο αιώνα, δεν έτυχε θερμής υποδοχής το 1975, χρονιά, που βγήκε στους κινηματογράφους και θεωρείται η πιο υποτιμημένη απ’ όσες γύρισε ο Στάνλει Κιούμπρικ.

Στην ταινία η αφήγηση γίνεται σε τρίτο πρόσωπο με ύφος που χαρακτηρίζεται από μελαγχολία και ειρωνεία. Παρακολουθούμε τις περιπέτειες του Ρέντμοντ Μπάρι (Ράιαν Ο’Νηλ), ενός όμορφου νεαρού Ιρλανδού, ο οποίος αναγκάζεται να εγκαταλείψει την πατρίδα του, ύστερα από τη μονομαχία του με έναν άνανδρο Άγγλο αξιωματικό (Λέοναρντ Ρόσιτερ) για τα μάτια μιας ξαδέλφης του.

Ένας ληστής αρπάζει τα λιγοστά περιουσιακά του στοιχεία και ο Μπάρι αποφασίζει να καταταγεί στον βρετανικό στρατό. Πολεμά στον επταετή Εμφύλιο Πόλεμο (1754-1763), αλλά η απόπειρα λιποταξίας του τον οδηγεί στον πρωσικό στρατό. Εκεί του αναθέτουν να κατασκοπεύσει έναν υπέροχα σκιαγραφημένο απατεώνα (ΠάτρικΜαγκύ).

Πριν τελειώσει το πρώτο μέρος της ταινίας, ο ήρωας καταφέρνει να πετύχει όλα όσα επιθυμεί: Παντρεύεται μια πλούσια, γαλαζοαίματη και όμορφη χήρα, τη Λαίδη Λίντον (Μαρίζα Μπέρενσον). Ένα στοιχείο, που δείχνει, ότι ο Μπάρι είναι διατεθειμένος να γελοιοποιηθεί, προκειμένου να ανέλθει κοινωνικά, είναι το ότι παίρνει το όνομα του πρώτου συζύγου της γυναίκας του (Λίντον).

Ωστόσο, στο δεύτερο μέρος της ταινίας αποκαλύπτεται, ότι ο Μπάρι δεν μπορεί να λειτουργήσει σαν το “καλοκουρδισμένο πορτοκάλι”, όπως ο πρωταγωνιστής της προηγούμενης ταινίας του Κιούμπρικ, καθώς οι σπατάλες του, ο παράτολμος τρόπος, με τον οποίον προσπάθησε να ανέλθει κοινωνικά και η απερισκεψία, με την οποία αντιμετωπίζει τη νέα του οικογένεια, τον οδηγούν στην καταστροφή, η οποία κορυφώνεται με μια ακόμα μακάβρια, αν και φαιδρή, μονομαχία.

Βασισμένη στο μυθιστόρημα «Μπάρι Λίντον», που εκδόθηκε το 1844, η ταινία χρησιμοποιεί την συνηθισμένη φόρμα των βιβλίων του 19^ουαιώνα, ακολουθώντας τη ζωή του πρωταγωνιστή από τη γέννηση ως το θάνατο του. Το βιβλίο του Θάκερεϋ, το οποίο θεωρείται το πρώτο μυθιστόρημα χωρίς την κλασσική μορφή ήρωα, ασχολείται με έναν άνθρωπο χωρίς ηθική, χαρακτήρα ή κρίση, αμετανόητο και αλύτρωτο.

Η ταινία συγκεντρώνει όλα τα βασικά χαρακτηριστικά των “κιουμπρικών” ταινιών: η τεχνική τελειότητα, η συναισθηματική αποστασιοποίηση και η αμφιβολία ως προς την καλοσύνη της ανθρώπινης φύσης κυριαρχούν.

Η ταινία είναι τόσο αποστασιοποιημένη, ώστε μας αποτρέπει να νοιαστούμε, μας ζητά να παραμείνουμε απλοί παρατηρητές της μεγαλοπρεπής κομψότητάς της. Πολλά από τα γεγονότα της ιστορίας συμβαίνουν εκτός οθόνης, ο αφηγητής μας πληροφορεί για το τί πρόκειται να συμβεί και μαθαίνουμε πολύ πριν το τέλος της ταινίας, ότι ο ήρωας είναι καταδικασμένος. Σε καμιά περίπτωση, όμως, αυτό δεν προκαλεί θλίψη, επειδή ο Κιούμπρικ έχει σκηνοθετήσει τον Ρ. Ο’Νηλ σαν να ήταν μια άψυχη φιγούρα. Είναι δύσκολο να φανταστείς τόσα ταραχώδη γεγονότα να συμβαίνουν σε έναν τόσο παθητικό χαρακτήρα. Χάνει την περιουσία του, την γυναίκα του, το πόδι του και το αντιμετωπίζει σαν, απλώς, να έχασε το σκυλί του. Μόνο ο θάνατος του γιου του τον συγκλονίζει και αυτό, ίσως, επειδή βλέπει τον ίδιο του τον εαυτό μέσα στο αγόρι.

Ο Ρ.Ο’Νηλ μπορεί να μην είναι ένας εξαιρετικός ηθοποιός, αλλά είναι ιδανικός για τον ρόλο: εκπέμπει μια αλλόκοτη ηρεμία, καθώς του συμβαίνει το ένα τραγικό γεγονός μετά το άλλο. Ούτε, όμως, οι επιτυχίες του – στον τζόγο, στις συνωμοσίες, ο γάμο του, ακόμα και η κατάκτηση του πολυπόθητου τίτλου – φαίνεται να του προκαλούν ιδιαίτερη χαρά. Είναι απλώς μια φιγούρα στην οποία συμβαίνουν πράγματα.

Η διανομή των υπόλοιπων ρόλων στους ηθοποιούς φαίνεται να έγινε κυρίως βάσει της φυσιογνωμίας τους. Η Λαίδη Λίντον ερμηνεύεται από την πανέμορφη Μαρίζα Μπέρενσον (πρώην μοντέλο). Υπάρχει άραγε το παραμικρό πάθος στον γάμο της με τον Μπάρι; Αγαπάει και αυτή τον γιο τους, όσο και αυτός, αλλά φαίνεται αυτό να είναι το μόνο συναίσθημα, που μοιράζονται. Όταν έρχεται η ώρα, στο τέλος της ταινίας, να υπογράψει την ετήσια επιταγή για τον Μπάρι, τον άνθρωπο, που κόντεψε να καταστρέψει την οικογένειά της, η πένα της σταματά για μια στιγμή και ύστερα συνεχίζει κανονικά.

Η ταινία διαθέτει την αλαζονεία μιας ιδιοφυίας, δεν είναι, απλώς, το μπάτζετ ή η τελειομανία των γυρισμάτων, που διήρκεσαν τριακόσιες μέρες. Ποιός σκηνοθέτης θα είχε την αυτοπεποίθηση του Κιούμπρικ να πάρει αυτή την, σε τελική ανάλυση, ασήμαντη ζωή και να την παρουσιάσει με ένα στυλ, που υπαγορεύει την ακριβή συμπεριφορά μας ως προς αυτήν; Δεν βλέπουμε απλώς την ταινία του Κιούμπρικ, αλλά την βλέπουμε με τον τρόπο, που αυτός θέλει. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να δεις τον Μπάρι, παρά μόνο μέσα από τα μάτια του Κιούμπρικ.

Το ύφος του Κιούμπρικ πάντα έχει την αίσθηση της αποστασιοποίησης. Ο πιο “ανθρώπινος” χαρακτήρας στην ταινία  «2001: η οδύσσεια του διαστήματος» είναι ο υπολογιστής HAL και το «Κουρδιστό πορτοκάλι» είναι προκλητικό, ακριβώς, λόγω της αντικειμενικότητας, με την οποία αντιμετωπίζεται η βία. Ο τίτλος «Κουρδιστό» (Clockwork), από μόνος του φαίνεται να φανερώνει και την συμπεριφορά του Κιούμπρικ ως προς το υλικό του: Αρέσκεται στο να παίρνει οργανικά υποκείμενα και να τα αποσυναρμολογεί σαν να ήταν μηχανικά. Μετά τον «Σπάρτακο» (τον οποίο στη συνέχεια αποκήρυξε καλλιτεχνικά), ποτέ δεν ασχολήθηκε με κάποιο χαρακτήρα, που να διαθέτει ιδεαλισμό ή έντονα συναισθήματα.

Ο Κιούμπρικ εξετάζει τη ζωή του Μπάρι σαν μέσα από μικροσκόπιο. Έχει τη σιγουριά των μεγάλων λογοτεχνών του 19^ουαιώνα, οι οποίοι εξυψώθηκαν πάνω από το υλικό τους, δίνοντας στον εαυτό τους το δικαίωμα να παρουσιάσουν και να ερμηνεύσουν σαν παντοδύναμοι αφηγητές. Ο Μπάρι μπορεί να μην βλέπει ένα σταθερό μοτίβο για τις ίδιες του τις πράξεις, αλλά ο δημιουργός γνωρίζει την κινητήρια δύναμή του, αυτή του εγωιστικού οπορτουνισμού.

Ίσως το κρυμμένο θέμα στο «Μπάρι Λίντον» να προσομοιάζει με το αντίστοιχο της ταινίας «2001: η οδύσσεια του διαστήματος». Και τα δύο έργα αναφέρονται σε οργανισμούς, που παλεύουν για την επιβίωση και την επικράτησή τους, χωρίς ποτέ να τους απασχολεί ο σκοπός των πράξεών τους. Το «2001» αναφέρεται στο ανθρώπινο γένος, ενώ το «Μπάρι Λίντον» για ένα διεφθαρμένο και ασήμαντο κομμάτι αυτού.

Υπάρχει διάχυτη η αίσθηση και στα δύο αυτά φιλμ, ότι μια ανώτερη δύναμη αιωρείται πάνω από αυτές τις προσπάθειες και τις ελέγχει. Στο «2001» ήταν μια άγνωστης μορφής υψηλότερη νοημοσύνη, ενώ στο «Μπάρι Λίντον» είναι ο ίδιος ο Κιούμπρικ, που στέκεται απόμακρος από την ιστορία με δύο κατάλληλους μηχανισμούς: Πρώτα με  τον αφηγητή (Μαικλ Χόρντερν), ο οποίος εσκεμμένα ακυρώνει το σασπένς και την ένταση με το να μας πληροφορεί για όλα τα σημαντικά γεγονότα εκ των προτέρων και, δεύτερον, με την φωτογραφία της ταινίας, η οποία αποτελείται από λεπτομερείς, σχεδόν ψυχρές, συνθέσεις ακίνητων τοπίων.

Χάρη στην υπέροχη φωτογραφία του Τζον Άλκοτ (δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηριστεί ως μια από τις καλύτερες στην ιστορία του κινηματογράφου) και την πρωτοποριακή χρήση των αναμμένων κεριών στους εσωτερικούς χώρους (με την βοήθεια ειδικών φακών, τους οποίους προμηθεύτηκε πανούργα από τη ΝΑΣΑ ο Κιούμπρικ), η ταινία φαίνεται μαγευτική. Τα τοπία συχνά κινηματογραφούνται σε μακρινά πλάνα, ενώ οι πεδιάδες, οι λόφοι και τα σύννεφα φαίνεται σαν να έχουν βγει από πίνακες τοπίων του Γκαίνσμπορο.

Είναι αξιοσημείωτο, ότι τα τρία από τα τέσσερα όσκαρ της ταινίας πήγαν στην διεύθυνση φωτογραφίας (Τζον Άλκοτ), την καλλιτεχνική διεύθυνση (Κεν Άνταμ) και τα κοστούμια (Ούλα-Μπριτ Σόντερλουντ και Μιλένα Κανονέρο). Το τέταρτο πήγε δικαιότατα στη μουσική διεύθυνση της ταινίας, καθώς δύσκολα θα βρει κανείς στον παγκόσμιο κινηματογράφο τόσο τέλειο ταίριασμα μουσικής και εικόνας, όσο στις σκηνές, που παίζει το Sarabande του Χέντελ (https://www.youtube.com/watch?v=91sfrw106xs) και το Piano trio in e-flat του Σούμπερτ (https://www.youtube.com/watch?v=kI1O7HX2TKk).

Το «Μπάρι Λίντον» είναι ο ορισμός της ταινίας-όραμα του δημιουργού: ο Κιούμπρικ καταφέρνει να μας κοινωνήσει όλες τις ιδέες και τις φιλοσοφίες του, χωρίς να καταφύγει στον εύκολο δρόμο των ψευτο-auteur, δηλαδή, να χρησιμοποιήσει τους διαλόγους ως πλατφόρμα των ιδεών του. Το Μπάρι Λίντον είναι το υπόδειγμα για το πώς πρέπει να γυρίζονται οι σπουδαίες ταινίες.